Akaryakıt Fiyatları Üzerine

Uzun vadeli yatırımlarım yanında kısa vadeli alım satım işlemleri yürütmek de işimin bir parçası olduğundan makroekonomik gelişmeleri yakından izlemeye çalışırım. Emtia söz konusu olduğundaysa kahve ve altın başta gelmek üzere Brent türü petrol sıklıkla alım satım yaptığım finansal ürünler arasındadır. Bu ürünlerin fiyatlarında bir uyumsuzluk ya da ileriye yönelik bir getiri potansiyeli olduğunu düşündüğümde duruma uygun pozisyonlar açarım.

Ancak madalyonun diğer yüzünde, 60 litre kapasitesi olan bir aracın deposunu zam gelmeden doldurmak için benzin istasyonlarında oluşan kuyrukları anlamakta zorlanıyorum. Muhtemelen maliyet/getiri analizi yapılsa bu tür uzun kuyruklar oluşmaz. “Bir kuruş, bir kuruştur.” şeklinde tasarruf etme anlayışı, eğer sıra bekleyerek yakıt harcamadan yapılabiliyorsa bunda sorun yoktur. Çünkü son dönemde gerek enflasyon gerekse de Türk lirasının dolar karşısında büyük oranlı değer kaybı yanında ürün fiyatının uluslararası piyasalarda dolar bazındaki yükselişi benzin fiyatlarını da önemli oranda arttırmıştır. Bütçemizde önemli payı olan yakıt giderinde sağlanacak her fayda doğal olarak değerlidir. Neyse sözü uzatmadan konuya geleyim.

Sayın Alaattin Aktaş’ın, Akaryakıt Fiyatları Nasıl Oluşuyor? ^[1] başlıklı yazısını okuduğumda iki bölüm ilgimi çekmişti ve konuyu detaylı olarak incelemeye karar verdim. Alaattin Bey, yazısında öncelikle ham petrol fiyatlarıyla uluslararası akaryakıt fiyatlarının oluştuğu piyasa konusunda bir ayrıma giderek bu piyasa hakkında bilgi veriyor. Yazının devamındaysa akaryakıt fiyatlarının oluşum mekanizmasını ve fiyat hareketlerinin sorumlularını aktarıyordu.

Bu yazıdan yola çıkarak benim aklıma gelen ilk soru:
“Ham petrol fiyatlarıyla akaryakıt fiyatları arasındaki ilişki kısa ve uzun vadede nasıldır?” şeklindeydi. Dolayısıyla bu yazıda öncelikle bir korelasyon analizi bulacaksınız.

Ardından da “Söz konusu ürün fiyatından başlayarak nihai aşamaya kadar akaryakıt fiyat oluşumu süreci nasıldır?” sorusuna görsel unsurlarla kolaylık getireceğim.

“Adım adım hesaplama kalemleri nasıldır? Rafineri çıkış fiyatından benzin istasyonunda, 1 litre yakıta fiilen ödediğimiz tutara, ürün fiyatına yapılan eklemeleri biz nasıl hesaplarız?” gibi sorularsa yanıt aradığım diğer hususlar olacak. Bu yazı umarım sizler için de faydalı bir kaynak olur. Bu amaçla yazının sonuna hesaplamalarınızda kullanabileceğiniz basit bir excel tablosu da ekledim.

Süreçte Brent türü petrolün ilişkisiyle başlayalım.

Grafik 1’de, Brent türü petrol için vadeli sözleşmelere dayanan fiyatlar beyaz eğri ile gösterilmektedir ve sağ eksendeki fiyatlar dikkate alınmalıdır. Sarı eğri ise Mediterranean Gasoil 0,1% CIF olarak geçen ürün için fiyatları göstermektedir. Ancak bu kez fiyatlar sol eksenden takip edilmelidir.

Her iki ürün de ABD doları cinsinden işlem görmekle birlikte Brent türü petrol varil bazında, motorin ise ton bazında fiyatlanmaktadır. Dolayısıyla grafiğe bakıldığında son fiyatların Brent türü petrol için varil başına 101 dolar 16 sent; motorin içinse ton başına 1.097 dolar 88 sent olarak belirlendiği anlaşılmaktadır.

İnceleme dönemi olaraksa son beş yıllık dönem dikkate alınmıştır. Günlük verilerle oluşturulan veri setinde iki değişken arasında çok yakın bir ilişki olduğu grafikteki eğrilerin birlikte seyrinden anlaşılsa da güvenilirlik açısından bir de korelasyonları değerlendirdim. Grafiğin alt bölümünde yer alan yeşil alan bizlere bu iki değişken arasındaki korelasyonun 0,80 ile 0,95 arasında değerler aldığını, dolayısıyla iki değişken arasında bire yakın, doğrusal bir ilişki olduğu anlaşılmaktadır. Ancak hemen bunun nedensellikleten ayrı olduğunu da belirtmek gerekir.

İlk grafiğin sonlarına doğru ilişkinin zayıfladığı dikkatinizi çekmiştir. Bu nedenle yıl başından 18 Temmuz 2022 tarihine kadar olan aralık için aynı grafiği yine günlük verilerle tekrar oluşturdum. Grafik 2’de görebileceğiniz üzere bu kez nihai korelasyon katsayısı 0,67 değerini göstermektedir. 3 Ocak tarihindeki 0,95 seviyesinden sürekli düşüş gösteren eğilim, Temmuz ayı başında 0,60’ın altlarına çekilmiş ve sonradan tekrar toparlamıştır.

Grafik 3’te Brent türü petrol (pembe), benzin (mavi) ve motorin (sarı) farklı renklerle gösterilmiştir. Brent türü petrol için sol eksendeki veriler dikkate alınmalıdır. Grafikte söz konusu üç değişkenin fiyat hareketleri karşılaştırmalı olarak, 2022 yılının başından itibaren gösterilmektedir. Fiyat eksenlerinin yanında gösterilen fiyatlar son verilerdir.

Grafik 4’te ise Türkiye’de Kurşunsuz 95 Oktan Benzin (siyah) ve Motorin (sarı) fiyatlarının yıl başından itibaren seyri gösterilmektedir. OPET veri tabanından Avrupa – Beşiktaş için aldığım verilerle hazırladığım grafik fikir vermesi açısından işe yaramakla birlikte farklı yerlerde farklı fiyatlar oluşabileceği de akılda tutulmalıdır.

Dikkatli okurların ilgisini çeken şey ham petrol fiyatlarının düşüş göstermesine rağmen pompa fiyatlarının yükselme eğilimi sergilemesidir. Buradaki asıl sebep ham madde fiyatlarının ABD doları bazında hesaplanıyor olması ve Türk lirasının değer kaybı yaşamış olmasıdır. Yine de Grafik 3 ile birlikte okunduğunda eğilimin kısmen paralellik gösterdiği de söylenebilir. Ama daha güvenli bir yorum için Grafik 5’te Brent türü petrol fiyatlarıyla Türk lirasının dolar karşısındaki değişimini gösteren fiyat hareketlerini inceledim. Grafikte beyaz renkle gösterilen Brent türü petrol fiyatlarının dolar bazında Haziran ayındaki zirveden sonra, varil başına 100 dolar seviyesine düştüğü; ancak sarı renkle gösterilen döviz kurunda düşüşün sınırlı kalarak eğilimin yükselme yönünde olduğu görülmektedir. Başka bir deyişle, Türk lirası değer kaybettiği için ürün fiyatı düşse de pompa fiyatlarında bir indirim beklemek bu durumda gerçekçi olmamaktadır.

Kurşunsuz Benzin 95 Oktan için Fiyat Bileşenleri

Genel bir fikir oluşturduğumuza göre benzin fiyatlarının bileşenlerine geçebiliriz artık. Fiyat oluşum süreci için Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK)’nın açıklamalarını ve yayımlamış olduğu raporları dikkate aldım. Bunların dışında Petrol Sanayi Derneği (PETDER) ve PwC‘nin yayımlamış olduğu raporlarla basında yer alan haberler detaylı araştırma yapmak isteyenlere yol gösterebilir.

Biz doğrudan işe koyulalım ve en son ulaşacağımız grafik ile başlayalım, sonra da nasıl hesaplandığını yazının devamındaki Tablo 1 ile aktaracağım.

Grafik 6’da Kurşunsuz 95 Oktan benzin fiyatının bileşenleri ve bunların nihai satış fiyatı içerisindeki payları hem Türk lirası değerlerle hem de yüzde olarak gösterilmektedir. Ürün fiyatı, 2022 yılının Haziran ayında ortalama 17,947 TRY olarak gerçekleşirken istasyonda satın alırken ödediğimiz nihai fiyat 27,103 TRY şeklindedir. Aradaki 1,213 TRY toptancı marjı, 1,275 TRY ise dağıtıcı ve bayi marjı olarak adlandırılmaktadır ve bunlar sırasıyla ürün fiyatına eklenmektedir. Son olarak da vergisiz fiyat toplamına önce ÖTV ardından da KDV eklenir. Haziran ayı için vergiler toplamında görülen 6,661 TRY bu kaleme karşılık gelmektedir.

Yüzde olarak baktığımızda ise ürün fiyatı, nihai satış fiyatının yüzde 66,22’sini oluşturmaktadır. Sonraki en büyük pay yüzde 24,58 ile vergi kalemlerine aittir. Toptancı, dağıtıcı ve bayi payları ise sırasıyla yüzde 4,48 ve yüzde 4,70 şeklindedir. Dolayısıyla ürün fiyatlarında bir düşüş ya da çıkış olduğunda bunun nihai satış fiyatına aynı oranda yansımasını beklememek gerekir. Çünkü ham petrolün nakliyesi, rafinerilerde işlenmesi ve satış noktalarına ulaşana kadar geçen süreçte bir maliyeti vardır. Doğal olarak da bu süreçlerde ürünün fiyatına eklemeler olmaktadır ve son olarak da devletin aldığı vergilerden dolayı nihai satış fiyatı yükselmektedir.

PWC ve PETDER’in 2018 yılı birinci çeyrek sektör çalışmasındaki bir analiz bu durumu incelemiştir. Grafik 7’de 1,88 olan ürün fiyatı ve 5,03 olan nihai satış fiyatı yukarıda aktardığım çerçevede oluşmuştur. Arada geçen süre fiyatları çok değiştirmiş olsa da düşünce sistemi aynıdır. Bu noktada 1,88 olan ürün fiyatı önce yüzde 50 arttırılarak nihai fiyatın ne olacağı hesaplanmıştır. Diğer koşullar sabitken ürün fiyatının yüzde 50 artması pompa fiyatını sadece yüzde 22 arttırarak 6,14 seviyesine yükseltmiştir. İkinci aşamada ise bu kez ürün fiyatı yüzde 50 düşürülerek durum incelenmiş ve yine yüzde 22’lik bir düşüş görülmüştür.

Aslında bu durum ABD Başkanı Joe Biden’ın 18 Temmuz tarihli paylaşımında da görülmektedir. “Haziran ayındaki zirveye göre ham petrol fiyatları yüzde 20 düştüğü hâlde pompa fiyatları bunun sadece yarısı kadar düştü. Bu, kabul edilemez.” şeklinde şikayetini dile getiren Sayın Biden’a bu makaleye değer kattığı için de ayrıca teşekkür ederim.

Kurşunsuz Benzin 95 Oktan için Fiyat Hesaplama Süreci

Yukarıdaki grafik aslında bir yönden kolaylık sağlamaktadır. Çünkü her iki değişken de ABD doları bazındadır. Oysa Türkiye için bir de işin içine döviz kuru hesabı girmektedir ve ürün fiyatı dolar bazında düşse bile Türk lirası değer kaybettiyse satın alınabilecek miktar azalacağı gibi nihai fiyat da daha yüksek seviyede oluşabilir.

Ayrıca “Crack Spread” olarak geçen ve bir varil ham petrol ve bundan elde edilen petrol ürünlerine dönüşümdeki tüm fiyatlama farklarını içeren kavrama da bu vesileyle değinmekte yarar vardır. Bu ifade, petrolün, propane, benzin, motorin, fuel oil vb. diğer bileşenlerine ayrılmasını belirtmektedir. Grafik 8’de WTI fiyatları beyaz renkle gösterilmekte olup sağ eksendeki değerler Haziran ayındaki varil başına 400 dolar zirvesinden 327 dolar seviyesine geri çekilmeyi ortaya koymaktadır. Aynı dönemde sol eksendeki verilerle gösterilen ham petrol ve işlenmiş petrol ürünleri arasındaki genel fiyat farkı ise sarı renkle yer almaktadır. Haziran ayında 60 dolar olan zirveye göre son veri yaklaşık 40 dolar civarındadır. Dolayısıyla hem yukarıda aktarılan korelasyon kavramı hem de ham petrol ile işlenmiş ürün fiyatlarının farkı için incelikleri gözetmeyen, doğrudan yapılacak yorumlar sıkıntılarla sonuçlanabilir.

Bu nedenle hesaplamalar açısından bazı unsurları not ederek başlamakta fayda var:

– Ürün fiyatları, “Platts European Market Scan’de CIF MED (Genova/Lavera)” için ton başına ve ABD doları bazında yayımlanmaktadır. Yayımlanan bu günlük fiyatların ortalamasının, TCMB tarafından belirlenen gösterge niteliğindeki ABD doları döviz satış kuru ve ürünün yoğunluğu ile çarpılması ile bulunan fiyata “Ürün Fiyatı” denilmektedir.
– Toptancı marjı; rafinerici veya dağıtıcılar tarafından ürün fiyatına yapılan ilaveleri ifade eder.
– Marj hesaplamasında Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) dâhil, Katma Değer Vergisi (KDV) hariç fiyatlar esas alınmaktadır. Toplam vergi, ÖTV ve KDV toplamından oluşmaktadır.
– Hazine ve Maliye Bakanlığı tarafından belirlenen ÖTV tutarı; benzin türleri için (95 Oktan) litre başına 2,5265 Türk lirası, motorin için 2,0559 Türk lirasıdır. KDV oranları ise yüzde 18’dir.
– Toplam marj, dağıtıcı ve bayi marjlarının toplamını ifade etmektedir.
– Gelir payı; ulusal petrol stokunun tamamlayıcı kısmının tutulabilmesi için tüketici fiyatlarına ilave edilen rakamlardır. Benzin türleri ve motorin türleri için 2022 yılı gelir payı litre başına 0,00716 Türk lirası olarak belirlenmiştir.

Yasal çerçevede belirlenmiş oranlar üzerinden şimdi Tablo 1’de paylaştığım hesaplama detaylarına geçebiliriz. Adım adım anlatacağım süreç, yukarıda, Grafik 5’te sunduğum bileşenleri ve sonuçları hesaplamayı aktaracaktır.

Adım 1: Öncelikle ürün fiyatı için CME Group sitesinden benzin fiyatlarını seçiyoruz. Motorin üzerinden yapılacak hesaplama için ürünü farklı almak gerektiğini hatırlatayım. Haziran ayı için kabaca elde ettiğim fiyat 1.375,00 ABD doları şeklindeydi ve bu fiyat ton başına fiyattır.

Adım 2: TCMB sitesinden ortalama döviz kuru hesaplamasıyla USDTRY için elde edilen değer (17,1775 TRY) ilk adımdaki fiyatla çarpılarak ton başına Türk lirası fiyat hesaplanır ki bu örnekte 23.619,06 TRY olarak bulunmuştur.

Adım 3: Bu noktada ton ve litre için dönüşüm yapmak gerekmektedir. Tablonun ortasındaki alanda ton, kilogram ve litre üzerinden yapılan dönüşümle (758,86 kg/m3) benzin yoğunluğuna göre 1.316,01 değeri elde edilmiştir.

Adım 4: İkinci adımdaki 23.619,06 TRY tutarı, litre bazında hesaplanan bu değere (1.316,01) bölündüğünde litre başına Türk lirası olarak “Ürün Fiyatı”na ulaşırız. Bu değer, hesaplamada 17,947 TRY/lt olarak bulunmuş olup aynı zamanda Grafik 6’da yer alan başlangıç değeridir.

Adım 5: “Toptancı Marjı” ve “Gelir Payı” kalemlerinin ürün fiyatına eklenmesiyle “Toptancı Fiyatı” elde edilir. Yukarıdaki hesaplama sonucu bu değer litre başına 19,168 Türk lirası olarak bulunmuştur.

Adım 6: “Dağıtıcı ve Bayi Marjı” süreçte bir diğer aracı olarak karşımıza çıkmaktadır. 1,275 şeklindeki ilgili payı beş numaralı adımdaki sonuca eklediğimizde “Vergisiz pompa fiyatı” kalemine ulaşırız ve Haziran 2022 için bu değer litre başına 20,443 şeklinde olmuştur.

Adım 7: ÖTV için belirlenmiş tutarı (2,5265 TRY) bu kaleme ekleyerek yüzde 18’lik KDV hesabını yaptığımızda ise 4,1344 kadar bir KDV unsuru oluşur. Böylece nihai ürünün yüzde 24,58’ine karşılık gelen “Toplam Vergi” kalemi olan 6,661 değerinin de arka planı netleşmiş olur.

Adım 8: Vergisiz pompa fiyatına toplam vergileri eklediğimizde “Nihai Satış Fiyatı” olarak, Kurşunsuz 95 Oktan benzin için litre başına 27,103 Türk lirası değerine ulaşırız.

Yukarıda yer alan hesaplama ve değerler kaynakları belirtilen sitelerden elde edilen verilerle hazırladığım, kendi yorumlarımı içeren kişisel notlardır. Süreci anlamak üzerine tuttuğum bu notların konuyla ilgilenenler için de bir kaynak şeklinde faydalı olmasını dilerim. Hesaplamalara ilişkin basit Excel tablosuna bağlantı üzerinden ulaşabilirsiniz. Geleceğe yönelik tahminler içinse çok fazla bilinmeyen kalem ve detay işlemler olduğundan şimdilik o kısma geçmedim.

İlginç başka bir yazı okumak isterseniz de Domates Fiyatları ve Değerleme başlıklı yazımı önerebilirim.

İyi çalışmalar ve başarılar dilerim

Ergun UNUTMAZ, 19.07.2022

[1] Eko Analiz: 30 Haziran 2022, Dünya Gazetesi.
[2] EPDK – Petrol ve LPG Piyasası Fiyatlandırma Raporu, Haziran 2022