Cam Devri

Tarih boyunca önemli buluşlar ve icatlar insanların yaşam tarzını, tüketim-üretim kalıplarını ve birbirleriyle ilişkileri kadar doğayla etkileşimini, kaynakların kullanımını da etkilemiştir. Tabi tarih boyunca derken yazının icadıyla başlayarak “tarih öncesi” ve “tarih” dönemleri için bir ayrımı baştan yapmak gerekir. Bu da yaklaşık olarak Sümerlerin milattan önce (MÖ) 3500 yılında yazıyı bulmasıyla başlar. Bundan önceki zaman dilimi dünyanın meydana geldiği 4,5 milyar öncesine kadar uzansa da biz bu yazı kapsamında taş devri, bakır devri ve tarihte önemli çağlar ile sınırlı kalalım.

GİRİŞ

Tarih öncesi çağlar olarak Taş Devri ve Bakır Devri dönemleri kendi içinde yine alt gruplara ayrılsa da konuyu dağıtmamak açısından insanların avcı – toplayıcı yaşam biçimi sürdüğü uzun bir sürecin ardından MÖ 12.000 civarında yerleşik hayata geçtiğini ve tarım devrimi ile muazzam bir dönüşüm yaşandığını biliyoruz.

Bereketli Hilal olarak adlandırılan bölgede başlayan bu yaşayış biçimi aynı zamanda Sümerlilerin bulduğu yazının, ticaret ve diplomasinin gelişiminin olduğu kadar bu yazının konusu olan Cam Devri için de bir kaynak teşkil etmektedir. Tarihte bilinen ilk cam ürünlerinin kullanımı yine bu bölgede doğmuş olup cam, buradan tüm dünyaya yayılmış ve insanlığın buluşlarına öncülük etmiştir.

Tunç Devri bu bölgede tekerliğin icadından, metalin ilk defa işlenmesiyle alet-gereç yapımına, silahların yenilenmesine ve yazının icadı gibi birçok yeniliğe yol açmıştır. İhtiyaçların, gelişimde belirleyici olduğu ve üretimin ticarete ve her alanda sistemler oluşturulmasına sebep olduğu bu dönemde Mısır, Sümer, Babil, Asur yukarda değindiğim bölgenin ve Mezopotamya’nın ilk akla gelen isimleridir. Elbette ki dünyanın farklı yerlerinde benzer süreçlerden geçen diğer medeniyetler olsa da hiçbiri bu bölgedeki kadar yüksek ve girift bir yapıda bütünsel bir ilerleme gösterememiştir.

Tunç ile üretilen malzemeler kadar sert ve dayanıklı olmayan demir eşyalar o dönemlerde bilinse de pek rağbet görmüyordu. Ne zaman ki insanlar demir ve karbon karışımıyla çelik üretimini öğrendi artık Demir Devri başladı. İlk çelik üretimini bugünkü Türkiye topraklarında kurulmuş olan Hititler’in gerçekleştirdiği düşünülmektedir. Doğal olarak dayanıklı metal, mimari yapıları, savaş aletlerini, zırh ve araç yapımını köklü bir şekilde değiştirmiştir. Bu dönemin öncesi, kendisi ve sonrası aynı zamanda Antik Yunan medeniyetinin karanlık, klasik ve gelişim dönemlerine de eşlik etmiştir.

Cam çağını merak ediyorduk, bildiğimiz tarih dersi gibi oldu diye düşünüyor olabilirsiniz ve haklısınız ancak gelişim tesadüfi değil, birikimli ve ihtiyaç – kaynak dengesine dayalı bir süreç olduğundan önemli dönüm noktalarını bir kere daha buraya özetlemenin faydalı olacağını düşündüm. Kaldı ki ben tarih anlatacak bir konumda değilim. Bunlar sadece öğrendiklerimden çıkardığım notlar ve cam çağının neden önemli olduğunu gösteren basamaklardır. Bunların dışında belki buhar makinasının icadı, sanayi devrimi, teknolojideki gelişmeler gibi konulara da değinmek gerekir ama zaten çoğumuzun bildiği Orta Çağ – Yeni Çağ ve Yakın Çağ başlıklarına hiç girmeden notlarıma devam edeceğim ve yazının sonunda bu dönemleri ve konuyu bağlayan bir video ekleyeceğim. Yine de zaman aralıklarını merak edenler için aşağıya bir tarih dönemleri görseli ekledim.

Cam ve İnsanlık Tarihi

Yazının bu bölümünde camın nasıl elde edildiği, kullanım ve üretim şekilleri üzerine özet bir bilgi paylaşmak istiyorum. Böylece zincirin halkaları daha sağlam olacaktır. Tarih boyunca cam, farklı medeniyetler tarafından tekrar tekrar icat edilmiştir. Kimyasal yapıdaki farklılıklar burada temel ayrımı oluşturmaktadır ve her seferinde yeni ihtiyaçlar yeni ürünler getirmiştir. Kaldı ki eski dönemlerde cam zengin kesime hitap eden bir lüks, bir statü sembolü idi. Bununla beraber takı ve süs eşyası şeklinde kullanım alanları da bulmuştur ve işin içine renk de girince cam ürünlerin cazibesinin arttığı söylenebilir.

Bu konudaki en sağlıklı bilgilere de arkeolojik malzemeler ve teknoloji alanında bir Profesör olan Ian Freestone‘un Birleşmiş Milletler etkinliğinde yaptığı sunumda ulaşabildim. Silika olarak adlandırılan madde cam için birincil bileşendir. Sodyum karbonat, magnezyum, alüminyum ve kalsiyum oksitlerinin karışımı ile ve yüksek ısı altında cam elde edilmektedir. Tarihte ilk örneklerde de soda kireç ve silika izleri bulunmaktadır. Hatta buna bakır eklenmesiyle mavi renk elde edilmiştir.

İlk dönemlerde dekoratif küçük eşyalardan çukur kaplara doğru olan gelişim, sonradan mimari anlamda düz cam şeklinde bir aşmaya gelmiştir. Daha birinci yüzyılda Roma’da önemli yapıların camlarının olduğu düşünülürse belki konuya derinlik katabiliriz. Bir diğer üretim ise üfleme tekniğinin bulunmasıdır. MÖ 50’li yıllarda bu yöntemin kullanıldığına dair kanıtlar vardır. Zamanla insanlar demir ya da çelik boruları kullanarak yüksek ısıda, üfleme suretiyle cama şekil vermeyi öğrenmiştir.

Üretim hızının artmasıyla cam artık lüks bir malzeme olmaktan çıkarak gündelik bir eşya olarak, farklı ve çeşitli amaçlarla muazzam bir yayılma göstermiştir. Roma İmparatorluğu’nun üretim ölçeği inanılmazdır. Kullanılan ham madde konusu da yine yukarıda belirttiğimiz Bereketli Hilal’in Akdeniz’e bakan kıyılarındaki silika mineralidir. Silikon dioksit olarak da bilinen bu madde silisyum ve oksijen bileşiminden meydana gelen ve bildiğimiz kaya türlerinin yüzde 95’ini oluşturan bir maddedir.

Bu sunumun devamındaysa Hentrich Cam Müzesi Müdürü, Dedo von Kerssenbrock-Krosigk’in aktardığı bilgiler zamanda yolculuk yapmamı sağladı. Sayın Krossigk, cam sanatının gelişimini yazının icadıyla ilişkilendirdiğinde, yukarıda yaptığım girişin ne kadar anlamlı olduğuna emin oldum. Sunumun içeriği farklı toplumlar ve zamanlarda camın tarihsek rolü ve bundan ne anlam çıkarabileceğimiz üzerineydi. Doğal olarak da kil tabletler üzerine camın nasıl yapılacağını aktaran tarifler bugün müzelerde başlangıç noktası olabilir. Çünkü yöntemler ve malzemeler sürekli değişse de işin özü hep aynı kalmıştır.

Yeni bir fırın kurulduğunda hangi adetlerin yerine getirildiği 3500 yıl önce kaydedilmiş olsa da günümüzde de bilim ve inanç birçok noktada benzerlikler göstermektedir. Camın ne anlam ifade ettiğine bakmak için üç şeye dikkat eden Krosigk, günümüzde de önemli oldan bu kavramları şu şekilde sıralamıştır: Renk, kırılganlık ve şeffaflık.

Öncelikle renk tesadüfi değildir ve o dönemlerde bir amaç, bir anlam taşımıştır. Rengi kalıcı kılmak ise önemli bir sorun olmuştur. Cam – taş – tanrısal ilişkilerse çok eski zamanlara kadar gitmektedir ve bunların bugün kullandığımız deyimlerin içinde yer almasına da şaşırmamak gerekir. Roma döneminde yaygın kullanım alanı bulan camın kırılgan yapısı ise güçle birlikte düşünüldüğünde bir ikilem gibi dursa da aslında kişilerin ve ülkelerin kaderleriyle de ilişkilidir. Elbette bu alanda da birçok deyim dillerde yerini bulmuştur. Zarar gördüğü anda değersiz bir hâle gelebilen nadide bir nesneyi de sadece varlıklı kişiler satın alabilmektedir. Camın şeffaflık özelliği ise saflıkla da ilişkilendirilmiştir. Sanat eserlerinden sağlık araçlarının üretimine şeffaf cam çok çeşitli yerlerde kullanılmıştır. Hatta camın bu niteliği dinlerde geniş bir etkileşim alanı da bulmuştur.

Cam, Çevresel Faktörler ve Üretim

“Cam, camdan yapılır.” Çok sıradan gibi dursa da cam üretiminde sıfır plastik kullanımı ve üretimin sürdürülebilirliği için bu cümlenin önemine ve geri dönüşümün ne kadar hayati olduğuna dikkat çekmek isterim. Camın sağlık açısından sunduğu faydalar ve diğer malzemelere göre çevre dostu yapısı burada saymakla bitmez. Ancak bu noktada bazı ülkelerin camın geri kazanılması için renklerine göre de ayrılarak toplanması fark yaratmaktadır. Maalesef Türkiye’de bunun değeri ve yaratacağı enerji maliyetinin etkisi yeterince gelişmemiştir. Ciddi bir bilinç ve alışkanlık değişikliğinin Şişecam açısından büyük bir proje olacağı kanısındayım. Çünkü yurt dışındaki şirketlerin bu alanda bir nevi bir rekabet üstünlüğü vardır. Dilerim ki tüm dünyada başta cam olmak üzere tüm atıkların ayrıştırılması ve geri dönüşümünde daha yüksek bir bilinç düzeyine geçilerek kaynakların etkin kullanımında ilerleme kaydedilebilir.

Düz cam; binalar, otomobil camı ve güneş enerjisi panellerinde yoğun bir şekilde kullanılmaktadır ve camın plastik içermeyen başka bir alternatifi yoktur. Şeffaf camların sağladığı iç mekan aydınlatması ve enerji katkısı vazgeçilmezdir. Ayrıca iklim değişikliği açısından cam büyük bir potansiyel de taşımaktadır ve karbondioksit salınımını azaltmak açısından tercihten ziyade bir zorunluluktur. Araçlarda giderek artan cam kullanımı ise teknolojinin gelişimiyle daha da yaygınlaşma gücüne sahiptir. Avrupa’daki düz cam talebinin yüzde 85’i Avrupa içinden karşılanmaktadır ve talebin büyümesi beklenmektedir. En önemli risklerden biri artan enerji maliyetleri diğeriyse küresel rekabet koşullarıdır.

Tarihi ve kültürel aşamalarıyla cam üzerine kapsamlı notların ve sadece düz cam için bile yukarıda kısaca değindiğim bilglerin ardından üretim konusu hakkında uzun uzun konuşabiliriz. Ama daha iyisi benim geçmişte heyecanla seyrettiğim MythBusters programından Adam ve Jamie’ye kulak verelim. Fiber optik kablolarla cam teknolojisinin veri iletimini ve internet başta olmak üzere iletişim dünyasını nasıl değiştirdiğinden, teleskopa, esnek/dayanıklı camdan bunun getirebileceği dönüşümlere bir dünya hikâye var. İzleyelim ve onlar da camın baş döndürücü gelişimini ve insanlığın ilerlemesindeki katkılarıyla neden içinde bulunduğumuz zamanın Cam Devri olduğunu açıklasınlar.

2022 Uluslararası Cam Yılı

Farklı kaynaklardan not ettiğim bilgilerle oluşturduğum bu araştırmanın çıktılarını burada bir özet şeklinde sunmam belki bütünsel anlayış açısından kopukluklara neden olsa da cam konusunda derli toplu bir arşiv bulmak benim için zor olmuştu. Umarım bu anlamda burada yer alan bilgiler sizler için de en azından bir başlangıç olur. Bu konuyu iyi bilen kişilerin bilgi ve tecrübelerinden faydalanmaksa benim için eşsiz bir fırsat olur.

Bildiğiniz üzere 2022 yılı Birleşmiş Milletler tarafından Uluslararası Cam Yılı olarak kabul edildi.

Bu kapsamda Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Prof. Dr. Ahmet Kırman’ın mesajına yer vererek Birleşmiş Milletler nezdinde böylesi bir kararın alınmasında Şişecam ailesinin katkıları için teşekkürlerimi sunmarım. Cam ve cam ürünlerin kullanılmasında yaratılacak farkındalık, hisse senetleri ve bireysel yatırımlar ya da elde edilecek kişisel getirilerle kurulacak ilişkinin çok çok ötesinde, küresel ölçekte, sevindirici ve gurur vericidir.

Dolayısıyla konuya şirket ve kâr etmek anlayışından ziyade yıl boyu sürecek etkinliklerden öğrenilebilecek değerli bilgilere erişim olanakları penceresinden bakmak benim için öncelikli hedeftir. Birleşmiş Milletlerin üreticiler yanında akademik çevreleri ve kültür-sanat camiasını da bir araya getiren bu girişimi yıl boyunca farklı şehirlerde yer alacak programlarla önemli bir değer yaratacaktır. 5000 yıllık bir tarihi olan cam eşsiz bir madde, çevre dostu bir ürün ve gelecekte insanlığı çok daha ileri bir noktaya taşıyacak role sahip bir unsurdur.

Daha kapsamlı bilgiler ve etkinlikler için 2022 Cam Yılı sitesinin bağlantısını kullanabilirsiniz. Bu yazı fazlasıyla uzun olduğu için camın nasıl üretildiği konusuna yeterince detaylı giremedim, ancak umarım ilerde bu konuda da yeni bir başlıkla devam edebiliriz.

Saygılarımla.

Ergun UNUTMAZ, 12.02.2022

Şeffaflık adına, Şişecam ve Corning şirketlerinde bireysel yatırımlarımın olduğunu belirterek; bu yazının söz konusu kurumlar ya da diğer başka şirketler, kişiler ve reklam benzeri ticari uygulamalarla hiçbir ilişkisi olmadığını özellikle vurgulamak isterim. Söz konusu sunumlara Birleşmiş Milletler’in internet sitesi üzerinde ulaşabilirsiniz.