Michael Lewis’in çalışmalarını beğendiğimi ve çarpıcı konuları sürükleyici bir şekilde ele alışını daha önce yorumladığım Hızlı Çocuklar kitabı kapsamında aktarmıştım. Bumerang adlı bu kitabın da Ak Portföy Yönetim A.Ş. sponsorluğunda, Scala Yayıncılık tarafından Türkçe olarak okuyucuyla buluşmasına sevindiğimi belirtmek isterim. Bu vesileyle kitabın çevirmenleri Neşenur Domaniç’e ve Nusret Avhan’a da teşekkürlerimi sunarım. Çeviri üzerine yorumlarıma ilerleyen satırlarda yer vereceğim.
Hemen kitap tanıtımına geçelim. Finans dünyasındaki gelişmelerin, çoğu bireysel yatırımcının farkında bile olmadığı arka plandaki süreçlerin ve temel dayanağı olmayan büyümelerin nasıl yıkıcı sonuçlara götüreceğini Lewis’in kitapları roman tadında ve akıcı bir şekilde sunuyor. Hızlı Çocuklar kitabında, yüksek sıklıkta yapılan alım satım işlemleri ve bunların etkileri ele alınmıştı. Konu bu kez çok farklı olsa da oradaki üslup ve sürükleyici anlatım okuyucunun hemen farkedeceği netlikte.
Bu kitapta; borçlarını ödeme konusunda en yüksek güvenilirliğe sahip olmayan, dolayısıyla geri ödemede sıkıntıya düşme olasılığı büyük olan kişilere verilen kredilerin ve ipoteğe dayalı menkul kıymetler ile oluşturulan ürünlerden yola çıkarak nasıl dengesiz bir büyüme ve çöküş hazırlandığı işleniyor. Gerek türev ürünlerin kullanımı ve riskli kredilerin el değiştirmesi gerekse de ekonominin suni bir şekilde büyümesi için desteklenen finansal koşulların aslında içsel olarak bir krizi meydana getirdiği kimileri için çok barizdi. Ekonomiyi yakından izleyenler açısındansa yüksek borç yükünün artık rahatsız edici seviyelere geldiği konuşuluyordu. Peki kişileri ve ülkeleri yine de daha fazlasını istemeye iten likidite koşulları ve düşük faizler, farklı ülkeleri nasıl etkilemişti? Kültürel farklar ve düşünüş biçimleri bu kredilerin kullanımında nasıl bir ayrım yaratmıştı?
İşte bu noktadan yola çıkarak Michael Lewis, başta İzlanda olmak üzere, Yunanistan, İrlanda, Almanya ve ABD özelinde farklı hikâyeleri çarpıcı detaylar ve psikolojik unsurlarla birlikte sunuyor. Lewis bunu da oldukça başarılı bir şekilde gerçekleştiriyor. Her bir ülkenin kendine özgü yapısı likidite bolluğunda bu ülke insanlarının iş yapış şekillerini, harcama-tasarruf kalıplarını ve borçluluk karşısında günün sonunda başlarına gelenleri güzel bir şekilde ortaya koyuyor. Finans ve ekonomiyi birleştiren bu tür anlatılara ilgi duyanlara Michael Lewis’in kitaplarını önerebilirim.
Kitaptan hoşuma giden bir iki cümleyi de paylaşayım:
2002’den itibaren zengin, gelişmiş dünyanın büyük bölümünde sahte bir büyümeye benzeyen bir şey olmuştu. Ekonomik büyüme gibi görünen şey muhtemelen geri ödeyemeyecekleri paraları ödünç alan insanların ateşlediği faaliyetti.
“Dünyada işlerin nasıl gittiğini anlamaya çalışıyordum … Dünyada işlerin nasıl gittiğini anladıktan sonra aklı başında birinin daha da büyük bir başka finansal felakete hazırlamak dışında başka bir şey yapamayacağını anladım. Bu, dünyanın sonu olmayabilir, ama çok sayıda insan çok fazla para kaybedecek. Amacımız onlardan biri olmamak.”
“Akıllı insan kabul eder. Aptal diretir.”
“Başarının sırrı, diğerlerinin bakış açısını anlamaktır.” – Henry Ford.
Çeviri Üzerine
Yabancı kaynakların Türkçe olarak okurlara sunulmasını destekliyor ve finansal okuryazarlık adına bu tür çalışmaların artması gerektiğine inanıyorum. Ancak bir taraftan da özensiz ve hatalı çeviriler nedeniyle çeviri eserlerden uzak durmaya çalışan bir kitle olduğu için kişisel görüşlerimi not etme gereği hissettim. Tabi bir eserdeki sıkıntıların çeviri, baskı, düzeltme, editör ya da yayınevi takdiri gibi çeşitli aşamalarından hangisine ait olduğunu bu noktada tespit edemeyeceğimiz için doğrudan “çeviri üzerine” tespitlerimi paylaşacağım. Bu kapsamda da hatalar ve yanlışların düzeltilerek eleştirilerin eserin geliştirilmesine hizmet edeceğini umuyorum.
Dikkatimi çeken hata ve yanışların büyük bölümü finans ve ekonomi alanındaki kavramlara ilişkin olup diğer önemli bölümü yazım, noktalama işaretleri ve bağlam kapsamındadır. Yoksa çevirmen yorumu şeklinde düşünülecek konuları hata ve yanlış olarak görmediğimi de belirtmek isterim. Bu arada Michael Lewis’in daha önce yorumladığım “Hızlı Çocuklar” adlı kitabının çevirisinde de benzer hatalar vardı, bu vesile ile orada da bir düzeltme ihtiyacı olduğunu vurgulamakta fayda var.
»
Temel finans kavramlarındaki sıkıntılarla başlarsak: “Subprime mortgage” gibi bazı kavramlar işin özü karışık olduğundan tam karşılanmazken bazı kavramlar da “kredi temerrüt swapı” gibi yarı Türkçe yarı İngilizce olarak, garip bir yapıda sunulmuş. Türkçesi olduğu hâlde İngilizce bırakılan ve hatta bir de Türkçe eklerle kullanılan kelimeler konuşmada hoş karşılanabilse de bunlar yazılı metinlerde bence yer almamalıdır.
Benzer şekilde “junk bond” ifadesinin “çürük tahvil” şeklinde kullanıldığını; “kredi notunun düşürülmesi” gibi finans çevresindekiler için son derece sıradan bir kavramın “borçların derecesinin düşürülmesi” şeklinde çevrildiğini görmek üzücü. Aynı anlayış “borçları derecelendirilen ülke” gibi kullanımlarla devam ediyor.
Bir başka yerde; yüzdelik artışlar için kullanılan “baz puan” ifadesi “taban puan” şeklinde belirtilmiş. Dolayısıyla kavramın bu konu bağlamında ne ifade ettiği ve nasıl yorumlanacağını okuyucuyu zorda bırakıyor.
»
Tahvil ve bono kavramlarının çevirilerinde sürekli hatalar yapılmasına alıştım ve artık bunları düzeltmekten yoruldum, ancak bu kez gördüğüm yanlış çeviri bahsetmeye değer nitelikte. (“Government Bond” kavramından farklı olarak) Devlet tahvili şeklinde çevirebileceğimiz “Treasury Note” ifadesi iki ila on yıllık vadeleri olan ve sabit faizli bir borçlanma aracıdır. Ancak metinde bildiğimiz en temel anlamdaki “not tutmak” ifadesi bir şekilde bu kavramla karıştırılmış ve bu da yetmezmiş gibi tahvil yerine bono olarak ifade edilmiş. Aynen aktarıyorum: “Hükümet katılımcılar tarafından alınan bonolar için Özgür Bilgilendirme Yasası taleplerini reddetti.” Hatta buradaki bir diğer hata da “Freedom of Information Act” için “Bilgi Edinme Özgürlüğü Yasası” yerine yukarıda kullanılan karşılıktır. Muhtemelen gördüğüm en ilginç çeviriler arasında yerini aldı.
Yine tahvil ve bono ayrımıyla ilgili olmakla beraber farkettiğim diğer bir detay da bazı cümlelerdeki detayların özetlenerek çevrilmesi oldu. Türkçe okuduğunuzda akışı bozmayan ve fark edilmeyen bu tür inceliklere önem veren dikkatli bir okuyucuysanız eğer, çevirinin sizden aldığı bilgiler ciddi bir sorun oluşturmaktadır. Bu da okurlar için üzücü, sistem için sıkıntılı bir durumdur.
»
Bir başka teknik ve vahim hata ise “borçlu” ifadesindedir. Gerek metnin akışından gerekse de kontrol ettiğim asıl metinden çeviride geçen bu ifadenin “alacaklı” olması gerektiği anlaşılmaktadır.
Bir de parasal ifadelerde dikkatimi çeken sorunlar var. Öncelikle nokta ve virgül kullanımı her dilde aynı değildir ve sayıların yazılışında bu önemli bilgi ihmal edilmektedir. Bir de bunun üzerine sayfa 70’te yer aldığı gibi çeviri ya da baskı hatası olarak sunulan değerde bir de sıfır eksikse işler iyice karışıyor. Salt metinden yola çıkarak 12 bin dolar mı yoksa 12,00 dolar mı kastedildiği ilk başta anlaşılamıyor. Benzer noktalama işareti sorunu 31. sayfadaki saat gösterimi gibi alanlarda da kendine yer bulmaktadır.
Parasal konulardaki bir diğer sıkıntı da farklı gazetelerin iddiaları çerçevesinde “on milyonlarca dolardan birkaç milyar dolara” uzanan aralıkta olabilecek bir servetin, doğrudan “milyar dolarları bulan” şeklinde alınması. Aralık belirtilse de asıl metinden farklı olarak çeviride yüksek uç seçilmiş.
»
Bir de yoğun çeviri sürecinde karşılaşılabilecek bir hata var.
“Taxi” isim olarak kullanıldığında ticari araç şeklinde bildiğimiz taksi olarak çevrilebilir, ancak bir uçağın havalimanında terminale doğru ilerlemesi de fiil olarak “taxi” kelimesi ile belirtilir. (Havalimanı kelimesi bu arada metinde havaalanı olarak kullanılmış ve bu iki kavram başka şeyleri ifade eder, ama şimdi bir de o tartışmaya girmeyelim.)
Belki önemsiz gibi görünebilir, ama bu tür hatalar okurlar açısından metindeki diğer önemli alanlarda güvenilirlik sorunu oluşturmaktadır. Bu nedenle asıl metni kontrol ettim. Özgün metinde sadece bir bankanın logosu söz konusuyken Türkçe çeviride iflas eden üç bankanın da logosu varmış gibi aktarılmış. Benzer şekilde Türkçe metinde logolar taksilerin üzerinde tasvir edilirken asıl metin logoların terminal binasında olduğunu belirtmektedir. Burada vurguladığım konu; detaylarla bir çalışmayı incelemek ve hata aramak değil, mümkünse bunların düzeltilmesi için katkı sağlamak ve mümkün değilse de eserleri kendi yazıldığı dilde okumanın getireceği anlayışın yaratacağı farktır.
»
Son olarak bir de tutarlılık iklesine değinmekte fayda var:
Kitabın kapağında yer alan “Yeni Üçüncü Dünyaya Yolculuk” ifadesi iç sayfalarda “Yeni Üçüncü Dünyaya Seyahat” şekline dönüşmüş. Metin içinde farklı kelime tercihleri esere zenginlik katsa da kapak kısmındaki ve başlıktaki bu tür bir seçim tanınırlığı etkiler. Diğer taraftan yukarıdaki tanıtımda yer verdiğim gibi yazar 5 farklı ülkeye yaptığı seyahatler sayesinde bu ülkelerdeki durumu değerlendiriyor. Yani şekil açısından tekil – çoğul ayrımı dışında anlam açısından da fark vardır. “Yeni Üçüncü Dünyadaki Seyahatler” bu bağlamda belki daha iyi bir seçim olabilirdi.
Üstü kapalı yorumlarla çalışmayı eleştiriyormuş gibi olmamak adına tespitlerimden bazılarını açık açık ve karşılaştırmalı olarak aktararak sonraki çalışmalara katkı sağlamak istedim, ama yine de biraz uzun oldu. Bu nedenle diğer notları kendime saklayarak daha fazla vaktinizi almadan düşüncelerimi burada sonlandırayım. Gelişime açık yönleri olan ve genel olarak güzel bir kitap. Ekonomi ve finans dünyasındaki olaylara ilgi duyanların bu kitabı okumasında fayda olduğu kanaatindeyim. Emeği geçenlere teşekkürlerimi sunar;
Herkese keyifli okumlar ve başarılar dilerim.
Ergun UNUTMAZ, 25.10.2022
Michael LEWIS: (Boomerang – Travels in the New Third World), Çeviri: Neşenur DOMANİÇ, Nusret Avhan, Scala Yayıncılık, İstanbul, Şubat 2013.
2 Comments
Resul Savut
Elinize sağlık Hocam.
Ergun UNUTMAZ
Siz de sağ olun.