Paranın Psikolojisi

Morgan HOUSEL

Servet, Açgözlülülük ve Mutluluk Üzerine
Sonsuza Dek Değişmeyecek Dersler

Ekonomi ve finans dünyası söz konusu olduğunda işin hesap kitaba dayanan teknik yönleri kadar insan davranışlarını ve psikolojik unsurları da mutlaka dikkate almak gerekir. Bu konuda da Nassim N. Taleb, Richard Thaler, Amos Tversky ve Daniel Kahneman ilk aklıma gelen isimler. Kesinlikle notlar alarak okunması gereken çalışmaları var. Her ne kadar bu alandaki Türkçe yayınlar henüz kavramsal derinliğe ayak uyduramamış olsa da zamanla burada da gelişim olacağına inanıyorum. İngilizce versiyonlar üzerinden notlarım ve Türkçe açıklamalar belki genel bir fikir verebilir.

Thinking, Fast and Slow
Noise

Mesela Kahneman’ın “Hızlı ve Yavaş Düşünme” adıyla Türkçeye çevrilen çalışması bence daha başlık seçiminden sorunlu. “Düşünme, Hızlı ve Yavaş” şeklinde bir çeviri, kitabın içeriği ve düşünme tarzında iki yaklaşımın farkına yapılan vurguyu ortaya koyan doğru bir çeviri olurdu. Kaldı ki yazar isteseydi Türkçe çevirideki gibi “Fast and Slow Thinking” diye bir başlık da atabilirdi. Demek ki yazarın özellikle altını çizmek istediği bir şey var. İşte önemsiz gibi görünen bu tür hatalar özgün metinde yazarın vermek istediği anlamın maalesef çeviride kaybına neden oluyor ve bu nedenle kendi adıma öncelikle özgün metinleri tercih ediyorum.

Benzer şekilde geçtiğimiz günlerde Naval Ravikant’ın “Bilgenin Güncesi” adlı kitabını okumuş, çeviri sorunlarına değinerek neden yine önce özgün metne geçtiğimi belirtmiştim. Ardından da Türkçe versiyonu tamamlayarak notlarımı paylaştım. Bugün de yine benzer alanda yazılmış başka bir kitabı tanıtacağım.

Bilgenin Güncesi kitabındaki tasarruf, mutluluk, zamanın değeri ve servet oluşturmada insan doğası gibi kavramları Morgan Housel’in, The Psychology of Money adlı kitabı son derece iyi tamamlıyor. Scala Yayıncılık tarafından, Canan Feyyat çevirisiyle okurlara sunulan Paranın Psikolojisi bu bakımdan herkes tarafından okunması gereken bir kitap. Çünkü içerikte yer alan bilgiler borsadan zengin olmak ya da hisse alım satımı gibi sadece belirli bir kesime değil, aile bütçesinde tasarruf alışkanlığının öneminden; ekonomik krizlerde iyimser ya da karamsar bakış açılarına sahip olmaya, geleceğe dair kararları oluştururken etkisi altında kaldığımız faktörlerden hangi noktalarda hatalar yapabileceğimize kadar uzanan geniş bir alanı kapsıyor. 👌🏻

300 sayfalık bir hacme sahip olan kitap okuyucu sıkılıp bırakmasın diye 20 başlık altında kısa anlatılarla hazırlanmış. Örneğin ilk bölüm, “Hiç kimse çılgın değildir” bence son derece iyi bir başlangıç. Çünkü eğitim, gelir seviyesi, aile ve çevresel faktörlerle oluşan hayata bakış şekilleri, hayatımızda şans ve riskin yaptığımız işlere etkisi çok farklı sonuçlar doğurmaktadır. Aynı zaman diliminde farklı koşullarda yaşayan akran kişilerin ya da aynı yerde yaşayıp farklı kuşaklardan gelen kişilerin “mantıklı” kararları bu nedenle başkalarına “çılgınca” gelebilmektedir. Bir kere bu ayrımı iyi anlamak gerekir. 👏🏻👏🏻

“Yoksulluk içinde büyümüş olan birinin risk ve ödüle dair düşüncesi, zengin bir bankacının çocuğunun denese de kavrayamayacağı kadar farklıdır.”

Kitabın diğer bölümleri de benzer şekilde sıradan konulara farklı bakış açısıyla, başarılı bir şekilde yaklaşıyor. Mesela normal dağılımın uçlarında kalan olayların veya dağılımların kuyruk kısmı şeklinde belirtilen nadir görülen durumlar da hayatın bir parçasıdır ve iyi ya da kötü uçta kalmak sadece bir istatistikten çok fazlasıdır. Bu tür durumların teknik detayına burada girmeyeceğim, ancak Malcolm Gladwell’in Outliers (Çizginin Dışındakiler) adlı kitabını bu bağlamda okumanızı öneririm. Morgan Housel’in de Paranın Psikolojisi kitabında “Her şeyi kuyruklar yönlendirir.” ve “Zamanın yarısında yanılabilir, ama yine de bir servet kazanabilirsiniz.” ifadeleri bu nedenle çok güçlü ve ders alınacak nitelikte. 👍🏻

Çeviri açısından, kitabın dili akıcı ve anlaşılır. Çevirmen notları da özgün metindeki önemli tarih, kavram ve benzeri detayları okuyucuyu bunaltmadan sunulmuş. Kapak tasarımındaki görsel, renk ve biçimlendirmenin çeviri metinde de korunması bence yerinde bir karar ve başarılı. Bu nedenle bu eserin Türkçe literatüre katılmasından dolayı emeği geçen herkese teşekkürlerimi sunarım.

Bununla birlikte kelime tercihlerinde sorunlar, yazım hataları ve noktalama işaretleri açısından Anglo Sakson kültürle Türkçe açısından düzeltilmesi gereken yönler de var. Okuduğum tüm kitaplardan not alma alışkanlığımı diğer yazılarımda da bulabilirsiniz. Düzeltme önerilerimi de keyfiyete değil, sistematik bir biçimde gerekçeleriyle sunduğum için aşağıda belirteceğim açıklamaları bu çerçevede görmek gerekir.

İlk olarak önemsiz görünen, ancak hesaplamalarda başınızı ciddi şekilde derde sokabilecek, sayıların yazılışındaki nokta ve virgül kullanımıyla başlayalım.

Türkçe kullanımda: “Dört ve dörtten çok rakamlı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü gruplara ayrılarak yazılır ve araya nokta konur.” 500.000 dolar gibi. Oysa kitabın yazıldığı dil olan İngilizcede nokta yerine virgül kullanılır ($500,000). Bunun devamında kesirli bir sayı varsa da bu değerler Türkçede virgül (500.000,01 dolar ya da beş yüz bin dolar 1 sent), İngilizcede noktayla ayrılır ($500,000.01). Buyrun kitabın özgün ve çeviri metinlerinden rastgele bir iki örneğe bakalım.

Yukarıda gösterdiğim örnekler sadece farklı amaçlarla sunulan sayısal değerlerdeki yazım hatalarını göstermek içindir. Kitabın tamamındaki nokta ve virgül kullanımları bu unsuru dikkate almamaktadır. Hatta tam da bu sebepten virgülden sonraki değerlerin okunuşundaki milyon ve milyar değerleri karışmakta, aşağıdaki gibi daha ciddi hatalar da yapılabilmektedir:

Aynı düzeltmeden yola çıkarak sayıların yazı ya da rakamla gösterilmesinde tutarlılık önemlidir. Bu yüzden “10 ve 30” ifadesi “10 ve Otuz” yerine tercih edilmelidir. Düzeltme işareti (^) kullanımı da “hal (sebze, meyve vb. satılan yer), hâl (durum, vaziyet)” gibi ciddi anlam farkı yarattığı için yine dikkat edilmesi gereken bir unsurdur. Kitapta atlanan noktalardan biri de düzeltme işaretidir.

Yüzde işareti kullanımı da yukarıdaki sistematik gereği Türkçede sayılardan önce (%74 ya da yüzde 74) gelirken İngilizcede sayılardan sonra (74%) kullanılır. Çeviri metinde bu ayrım gözetilirken grafiklerde de gerekli düzeltmelerin yapılması sonraki baskıların niteliğini yükseltecektir.

Bunların dışında meta yerine bunun çoğulu anlamındaki emtia kelimesinin kullanımı sıkça yapılan bir hata. Düzeltme sırasında bu da değiştirilmeli. Kelime tercihleri açısındansa “investing” için “investment” ifadesini karşılayan “yatırım” kelimesinin kullanılması yerine “yatırımcılık” daha uygun olurdu. Çünkü burada yatırımın kendisinden değil, karar alma ve yönetme süreçlerinin tamamını kapsayan bir döngüden bahsediliyor.

Yabancı kelime kullanımından yazım, baskı hatalarına benim notlar aldığım liste uzun ve hepsini saymanın yeri burası değil, ancak iki örnek daha vererek bitireyim. İngilizce “failure” kelimesini yazar birçok konu başlığı altında kullanıyor ve burada “başarısız olma” durumunu ifade ediyor. Ancak çeviride bunların çoğu “iflas” kelimesiyle karşılanmış ki o çok daha vahim bir durum. Dolayısıyla da yazarın başarısızlıklara rağmen “hayatta kalma, yaşamını sürdürmeye devam etme” önerisi için kullandığı “survive” kelimesi de “ayakta kalma” şeklinde karşılandığında maalesef mesaj tam olarak doğru iletilemiyor. Herkes hata yaparak düşebilir, önemli olan düşmemek, ayakta kalmak değil, tamamen oyun dışı kalacak hatalar yapmamak, sürekli oyunun içinde olmayı başarabilmektir. Zaten intihar ve canına kıyma gibi üzücü sonlarla biten hikâyelerden, hayatta kalın, parasal getirinin yüksekliği dışındaki sorumluluklarınızı düşünün ve düşük getiriler de elde etseniz uzun vadede sürekli kazanın vurgusu bunun için önemlidir.

Teknik yöndense “recession” ifadesi Türkçe resesyon olarak kullanılsa da kişisel olarak bunu doğru bulmuyorum. Ancak bu kelimeyi “durgunluk” şeklinde çevirmek de maalesef kelimenin anlamını karşılamıyor. Ekonominin iki çeyrek üst üste küçülmesi şeklinde ifade etmek işin teknik olarak en doğrusu. Çünkü durgunluk düşük oranlı bir büyüme de içerebilecekken burada gerileme söz konusudur. Tabi bu konuda da Amerika’da bu ölçümün daha kapsamlı ve ekonominin genelini etkileyen diğer boyutlarıyla ele alındığını da belirtmekte fayda var.

Bu ve benzeri sorunların sonraki baskılarda giderileceğini düşünerek İngilizce özgün baskıyı okuyamayacaklar için çevirinin başarılı ve kitabın mutlaka okumaya değer olduğunu belirterek keyifli okumalar dilerim.

Kitaptan fikir verici birkaç alıntı:

“Neyin şans, neyin beceri ve neyin risk olduğunu belirlemek, parayı en iyi nasıl yöneteceğimizi öğrenmeye çalışırken karşı karşıya kaldığımız en büyük problemlerden biri.“

“Ekonomi ve yatırım tarihi hakkında derin bir bilgiye sahip olmak akıllıcadır. Tarih, beklentilerimizi ayarlamamıza, insanların nerede hata yapma eğiliminde olduğunu araştırmamıza yardımcı olur ve neyin işe yaradığına dair kabataslak bir rehber sunar. Ancak hiçbir şekilde geleceğin yol haritası değildir.”

“Uzun vadeli finansal planlama esastır. Ancak işler değişir; sadece sizi çevreleyen dünya değil, kendi hedefleriniz ve arzularınız da başka yerlere gidebilir. ‘Geleceğin ne getireceğini bilmiyoruz’ demek bir şeydir. Ancak bugün, gelecekte ne isteyeceğinizi kendinizin bile bilmediğini kabul etmek başka bir şeydir.“

“Benim için bağımsızlık, işi bırakıp çalışmamak değil. Sevdiğiniz işi, sevdiğiniz kişilerle, sizin istediğiniz zamanlarda ve siz istediğinizi sürece yapmaktır.”

Ergun UNUTMAZ, 14.08.2023

Paranın Psikolojisi – Morgan HOUSEL, (Eserin özgün adı: The Psychology of Money – Timeless Lessons on Wealth, Greed, and Happiness) Çeviri: Canan FEYYAT, Scala Yayıncılık, İstanbul, İkinci baskı, Aralık 2021.