Parite Kavramı Üzerine

Günü çevirme telaşı ve alışkanlıkların güçlü etkisi altında çoğu zaman kavramların ne anlama geldiğini düşünmeden ya da ne anlama geldiğini bilsek dahi kabül görerek yanlış yerleşmiş kalıplara karşı çıkmak istemediğimizden çok sayıda sözcüğü hatalı bir şekilde kullanırız. Bu yazıda “parite” kelimesinin ne anlama geldiği, döviz kuru ve çapraz kur kavramları bakımından yeri ile Türkçe ifadelerde bu kelime tercihi ve ifade edilmek istenen şeyin neden hatalı olduğunu düşündüğüme yer vereceğim. Bu çerçevede mevcut kullanım yanında doğru kullanıma örnekler de sunacağım.

Diğer yazılarımda olduğu gibi bu tartışmadan da bir sonuç çıkmayacağını biliyorum, ama belki aklında soru işaretleri olanlar için faydası olur. Buyrun önce para politikasının merkezindeki tanımlarla başlayalım.

Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası, Terimler Sözlüğü bölümünde Döviz Kuru (Exchange Rate): “Ulusal bir paranın, diğer bir ulusal para cinsinden ifadesi” olarak tanımlanırken Parite (Parity): “Bir ülkenin parası esas alınarak diğer ülke parasının bu esas alınan ülke parası karşısında hesaplanan değeri” şeklinde açıklanmaktadır.

Bir de bunlara ek olarak Çapraz Kur (Cross Rate) kavramı vardır. Aynı sözlükte bu kavram şu şekilde tanımlanmıştır: “Uluslararası piyasalarda genellikle döviz kurları ABD doları ile yerel paralar arasındaki değişim oranı şeklinde ifade edildiği için, ABD doları dışındaki iki para birimi arasındaki değişim oranı bunların ABD doları cinsinden fiyatlarına göre dolaylı olarak hesaplanabilmektedir. Çapraz kur, iki yabancı para ve bu iki paranın her birinin bir üçüncü yabancı para (genellikle ABD doları) ile arasındaki parite olarak tanımlanan döviz değişim kurudur. Diğer bir ifadeyle, iki para birimi arasındaki dolaylı değişim oranına çapraz kur adı verilmektedir.”

Bu tanımlardan yola çıkarak dün (06.10.2023) için döviz kurlarının ve çapraz kurların bir kısmını Görsel 1’de paylaşıyorum. Görselin üst kısmında ilk para birimi yabancı para birimini belirtirken ikinci para birimi hep Türk lirasıdır. Yani kırmızı ile işaretlediğim bölümlerde 1 ABD dolarının 27,5580 Türk lirasına denk geldiği ve 1 avronun, Türk lirası karşılığının 29,0769 olduğu görülmektedir. Kolaylık için alış-satış ve efektif kısımlarını şimdilik dikkate almıyorum.

Aynı görselin alt bölümünde ise bu kez yukarıda açıklandığı şekilde iki yabancı para birimi arasındaki dolaylı değişimi gösteren çapraz kurlar yer almaktadır. Bu kez mavi renkle işaretlediğim alanda 1 avronun 1,0551 Amerikan dolarına denk geldiğini Türk lirası karşılıklara dayanan basit bir hesapla da teyit edebiliriz (29,0769 / 27,5580 = 1,0551).

Bu noktada aslında “parite” diye ifade edilen kavramın aslında “çapraz kur” ile tam olarak karşılandığı anlaşılmaktadır. Çünkü “parite” kelimesi (1 USD = 1,0000 EUR gibi) iki para biriminin birbirine eşit olduğu özel durumları ifade eden bir kavramdır ve bu nedenle söz konusu özel durum dışında yaygın bir şekilde yanlış kullanıldığını düşünüyorum. Hatta sadece çapraz kur şeklinde düşünmeden, Türk lirasının doğrudan 1 ABD dolarına eşit olduğu dönem ancak parite kavramıyla ifade edilebilir. Uygulamadaki yanlışlıklardan önce buyrun etimolojik olarak ve doğru örneklerle tezimi detaylandırayım:

Kelime kökenini incelediğimizde parite sözcüğünün 1570’lerde, Fransızca eşitlik, eşit seviye ya da konum anlamına gelen “parité” kelimesine dayandığı anlaşılmaktadır. Bu da Latince yine eşitlik anlamındaki “paritas” sözcüğünden geçmiştir ki bunun da kökünde eşit anlamındaki “par” sözcüğü yatar (Görsel 2). O hâlde “Son gelişmelerle avro dolar paritesi bugün 1,0551 şeklinde gerçekleşti.” şeklinde bir ifade eşit kavramıyla örtüşmemektedir. Kullanımın yadırganmayabileceği bir yön vardır ve o da kelimenin duruma göre denk anlamını da taşıyabilmesinden gelmektedir. Mesela belirli bir değer üzerinden sabitleme gibi.

Bu özel durum nadir de olsa döviz kuru piyasalarında gerçekleşir. Görsel 3’te The Economist dergisinin 2015 tarihli bir yazısından kesit sunuyorum. Başlık, “Pariteye doğru ilerleyiş” şeklinde çevrilebilir ve burada kastedilen, grafikten de görüleceği üzere 1,0 seviyesine doğru gerileyen avronun değer kaybıdır. Hemen yanındaki Görsel 4’te ise Financial Times‘da yer alan ve geçen sene (2022’de) şahit olduğumuz bir dolar avro eşitliği için kaleme alınmış bir makaleye yer verdiğim. Demek ki “Parite sizce kaç olur?” sorusunun 1 olur dışında bir cevabı olamaz. Ancak finans kanalları, bankalar ve sosyal medyada parite konusunda bugün 1,0551 seviyesinin görüldüğü ve 0,9550 ya da 1,2000 seviyesine gidilebileceği yönünde yüzlerce yorum bulabilirsiniz.

Yukardaki açıklama ve uygulama örneklerinden sonra bir de içerdeki duruma bakalım. Görsel 5’te Türkiye İş Bankası sitesinden, parite tanımı ve hesaplama yöntemini sunuyorum. “Herkes yanlış biliyor, sen mi doğrusun?” veya “Bu kadar kurum hatalı olamaz.” demeden önce kendiniz, bu tanımın çapraz kurdan ne farkı olduğunu lütfen bir düşünün. Sonra Görsel 1’de TCMB’nin de bunu çapraz kur olarak adlandırdığına tekrar bakın. Ardından da varsayımsal örnekte, 6 avronun 3 dolara denk gelmesiyle 2 şeklinde hesaplanan EURUSD değerini, yukarıda son kapanış verileriyle belirttiğim Türk lirası karşılığı için yerine koyun. Sonuç: az önce bulduğumuz gibi 29,0769 / 27,5580 = 1,0551 çıkacaktır. Yani doların güçlenmesiyle avro 1,0551 seviyesine gerilemiştir. Pariteye ulaşmak için hâlâ bir miktar mesafe vardır.

Bir başka örnek de Bloomberg HT sitesinden. Paritede kritik eşik olarak bahsedilen seviye 1,10 şeklinde belirtilmiş. Paritenin sadece 1,0 durumunu belirtmesine karşın burada kastedilen avronun dolar karşısında değerinin yani döviz kurunun 1,10 seviyesini aşıp aşamayacağı. Hatalı bir kullanım olarak avro yerine euro ifadesini burada da görüyoruz. En azından yazının devamında büyük harf ve kesme işareti yok.

Son olarak söylenenin değil de söyleyenin önemli olduğu yerde benim sözüme bakmanıza gerek yok. Ayrıca herkes hata yapabilir. Mesela para birimleri büyük harfle başlamaz ve para birimlerine gelen ekler kesme işaretiyle ayrılmaz. Ancak yukarıda hem avro hem de dolar yanlış bir şekilde büyük harfle yazıldığı gibi bu kelimelere gelen ekler de özel isimmiş gibi kesme işaretiyle ayrılmış. Avro yerine euro ifadesinin kullanılmasıysa ayrı bir hata. Yani sadece bir cümlede üç farklı hata yapılmışken çapraz kur yerine parite ifadesinin yanlış kullanılması da bence garipsenecek bir durum değil. Görsel 7’de Türk Dil Kurumunun bu konudaki yazım kuralını ekledim. Bununla birlikte Türk lirası veya Amerikan doları gibi ifadelerde büyük harfin yine para birimi değil, onun önündeki kelimeler için kullanılacağına da dikkat çekmekte fayda var.

Parite kelimesi için son bir tanımı da Görsel 8’de, Cambridge sözlüğünden ekledim. Görüldüğü üzere üç farklı tanımın üstteki ikisi tüm yazı boyunca açıkladığım eşit durum ve 1,0 vurgusunu belirtmekte ve örneklerle de bunu açıklamaktadır. Sadece son tanımda bir para biriminin diğerine göre değeri ifadesi sanırım Türkiye’de yanlışın yerleşmesine yol açan dayanak olarak tutunulacak tek daldır. Gerçi orada da (C) işaretiyle sayılabilen, yani çoğulu olan ifadeler üzerinden başlayarak tutarlı devam edilse de açıklama ve örnek yanlışı savunmak isteyenleri cesaretlendirecek şekildedir. Ancak burada değer ölçüsü açısından çapraz kurdaki yüzde 4 düşüş durumundan ya da İsviçre frangına karşı avro ifadesinden farklı bir kullanıma yine ihtiyaç yoktur.

SONUÇ: Kur ve çapraz kur ifadeleri son derece açık ve anlaşılırdır. Bunların yerine parite ifadesinin kullanılması yabancı kelime kullanımı yanında ifade edilmek istenen şeyden başka bir şeyi belirttiği için yanlış çıkarımlara yol açmaktadır. Parite ifadesi eşit durumu ifade eden 1 Türk lirasının 1 ABD dolarına eşit olması gibi özel durumlara özgüdür. Hatta Görsel 8’de yer alan örnekteki “eşit işe eşit ücret” şeklinde kullanılması da yaygın ve doğrudur. Ancak alışkanlıkları kırmak tahmin edilenden çok daha zordur.

Saygılarımla.

Ergun UNUTMAZ, 07.10.2023

Daha önceki kavramsal tartışmalar ve haklısınız ama bu böyle, biz de değiştirecek değiliz yazıları için:

Epidemi ve Pandemi
Esas ve Net Faaliyet Kârı
Şirket Değeri ve İşletme Değeri